Het raadsel van de Grote Kromme Elleboog
Inleiding
Op 18 februari 2020 werd tijdens archeologisch onderzoek in verband met het vernieuwen van de gasleidingen in de Grote Kromme Elleboog vlak onder het wegdek een bijzonder stuk zandsteen blootgelegd. Het lijkt te gaan om een onderdeel van een groot klassiek kapiteel en meet ongeveer 112 × 77 × 20-25 cm (breedte × hoogte × dikte). Het is aan de voor- en zijkanten versierd met beeldhouwwerk. Te zien is lijstwerk met daarboven het onderste gedeelte van een kapiteel in de vorm van gebeeldhouwde acanthusbladeren. Gezien de platte rechthoekige hoofdvorm is het vermoedelijk een kapiteel geweest van een pilaster. Het was dus wellicht een onderdeel van een halve zuil die tegen een gevel geeft gestaan, maar het is niet bekend van welk gebouw. Omdat het acanthusbladeren betreft, lijkt het een onderdeel van een kapiteel in de Corintische of composiete orde te zijn. Echter, het lijstwerk onder de acanthusbladeren past niet bij een klassieke zuil. Gebruikelijk is een kwartrond profiel (hol) met daarboven een halfrond profiel. Het fragment heeft een veel uitgebreidere profilering waardoor onduidelijk is voor welk gevelonderdeel dit bedoeld is geweest.
Klassieke pilasters met dergelijke acanthusbladeren werden in Nederland veelvuldig toegepast in de 17e en vroege 18e eeuw (classicisme) en de late 18e eeuw en een groot deel van de 19e eeuw (neoclassicisme). Belangrijke voorbeelden in Groningen zijn het stadhuis gebouwd tussen 1793 en 1810 en de korenbeurs uit 1865.
Het beeldhouwwerk nader bekeken
Het ornament uit de Grote Kromme Elleboog vertoont grote overeenkomsten met de kapitelen van de korenbeurs en vooral het stadhuis in Groningen. Mogelijk heeft het eenzelfde driedelige gestapelde opbouw gehad als de kapitelen van het stadhuis.
Het Stadhuis aan de Grote Markt. Het kapiteel is samengesteld uit drie gestapelde blokken zandsteen.
Hoekpilaster van de Korenbeurs aan het Akerkhof. Deze is samengesteld uit twee delen met een verticale naad links naast de hoek.
Het gebeeldhouwde zandsteenwerk dat op een putdeksel onder de bestrating van de Grote Kromme Elleboog werd aangetroffen. De put dateert uit de tweede helft van de 19e eeuw.
Een van de twee acanthusbladeren van het blok zandsteen uit de Grote Kromme Elleboog. Het omkrullende deel van het acanthusblad is eraf gebroken.
Een acanthusblad van een kapiteel van het Stadhuis. Het beeldhouwwerk vertoont grote overeenkomsten, maar is niet identiek. Opvallend bij het blok uit de Grote Kromme Elleboog is dat het acanthusblad aan de onderzijde slordig aansluit op het vooruit springende lijstwerk. Dit betekent dat beeldhouwwerk hoog in een gevel heeft gezeten waardoor deze aansluiting van beneden af niet zichtbaar was.
Het fragment uit de Grote Kromme Elleboog lijkt voor wat betreft de gebeeldhouwde acanthusbladeren sterk op deze twee voorbeelden in de stad. Qua maat is deze bijna net zo groot als de kapitelen van het stadhuis en duidelijk groter dan die van de Korenbeurs. Daarmee is direct duidelijk dat het beeldhouwwerk van de Grote Kromme Elleboog van een fors en monumentaal gebouw afkomstig moet zijn. Dat het een onderdeel is geweest van iets groters, bewijst een restant van een in lood gegoten dook aan de onderzijde.
Foto van de onderkant van het zandsteenfragment met restant van een rechthoekige dook van de vroegere bevestiging.
Zoals gezegd is het lijstwerk onder de acanthusbladeren zeer ongebruikelijk. Bij dergelijke klassieke kapitelen is een halfrond profiel met daaronder een kwart holle profilering gangbaar zoals dat ook bij het stadhuis en de korenbeurs het geval is. Het kapiteel uit de Grote Kromme Elleboog heeft echter een veel bredere geprofileerde lijst die bovendien een driedeling kent waardoor het enigszins op een hoofdgestel lijkt zij het met afwijkende verhoudingen en een hiervan sterk afwijkende profilering.
De breedte van dit lijstwerk is afgestemd op de breedte van het bovenste deel en kent dan ook een keurige beëindiging waarvan de rechter goed behouden is gebleven, de linker is afgebroken.
De beëindiging van het lijstwerk aan de rechterkant. De ronde profielen zijn glad afgewerkt, het overige heeft een oppervlak van fijne streepjes evenwijdig aan elkaar; de zogenaamde frijnslag. Bij de randen boven en rechts zijn deze haaks op de beëindiging aangebracht; de zogenaamde randslag.
Conclusie
Het ornament uit de Grote Kromme Elleboog is wellicht een kapiteel geweest in de Corinthische of composiete orde. Het kan de bekroning zijn geweest van een forse pilaster die iets kleiner was dan de pilasters van het stadhuis in Groningen. De onderlijst is echter sterk afwijkend geprofileerd en dat maakt identificatie als onderdeel van een kapiteel onzeker. Het is overigens de vraag of het een kapiteel betreft onder een grote kroonlijst bovenlangs een gevel. Het zou ook onderdeel geweest kunnen zijn van een ingangsomlijsting of eventueel van een grote pijler van een monumentaal toegangshek. Het zou ook een vooruitspringend gedeelte (een kornis) kunnen zijn geweest van een forse en rijk versierde lijst. Op een aantal voorbeeldprenten van de beroemde Belgische beeldhouwer, graveur en architect Jean-François de Neufforge (1714 – 1791) die verschenen in een groot voorbeeldboek uit 1757 komen dergelijke voorbeelden voor maar niet identiek.
Bovenste gedeelte van een tekening een deuromlijsting gemaakt door Neufforge. Net als het fragment uit de Grote Kromme Elleboog zijn hier acanthusbladeren in de lijst verwerkt.
Het ornament zat in ieder geval op grote hoogte, dat geeft de slordige aansluiting van de acanthusbladeren met de onderlijst aan. Tot nu toe is nog geen gebouw gevonden met een gelijksoortig onderdeel en dat maakt de datering lastig. Als het wel lukt een goed voorbeeld te vinden kunnen we de architectonische setting, waar dit ornament in thuis hoort, beter begrijpen en daarmee wordt het zoeken naar de herkomst iets minder moeilijk. Tot nu toe is de herkomst een groot raadsel. Geen van de vele suggesties die zijn gedaan op de gemeentelijke facebookpagina, zoals het vorige academiegebouw aan het Broerplein of de gesloopte Harmonie aan de Oude Kijk in ’t Jatstraat, blijken te kloppen. Ook een zoektocht naar de vele gesloopte borgen in de provincie was niet succesvol evenmin als het bestuderen van de (vroegere) weeshuizen en de gesloopte stadspoorten.
Wie suggesties heeft om het raadsel van de Grote Kromme Elleboog op te lossen vragen wij een mailtje te sturen naar: erfgoed@groningen.nl
